از کاشت تا برداشت گلرنگ

گلرنگ (گل رنگ) گیاهی علفی و یک‌ساله با ارتفاع ۳۰ تا ۶۰ سانتیمتر و در برخی مواقع تا بیش از یک متر می‌باشد. این گیاه به شدت منشعب بوده و ظاهر کلی آن مخصوصا در بخش گل‌ها به گیاه خارخسک شباهت دارد. برگ‌های گلرنگ بدون دمبرگ و پهن با دندانه‌های منتهی به خارهای ظریف و نوک‌تیز و نیز در سطح زیرین آن دارای رگ‌برگ‌های برجسته می‌باشد. هر شاخه گل رنگ دارای یک تا ۵ گل لوله‌ای شکل و زرد رنگ مایل به قرمز است که به مرور زمان به نارنجی تغییر می‌یابد. این گیاه با داشتن ریشه اصلی و از نوع راست، می‌تواند آب را از عمق زیاد جذب نماید.

منشا اولیه و تولید

گیاه گلرنگ بومی مشرق زمین و خاورمیانه به حساب آمده و منشا اولیه آن به عربستان نسبت داده می‌شود. در کتب یونان بوستان به این گیاه اشاره شده است. در مقبره پادشاهان مصری نیز بقایای گلرنگ دیده شده که نشان می‌دهد این گیاه از گذشته بسیار دور مورد توجه بشر قرار داشته است. امروزه گیاه گل رنگ در اغلب کشورها کاشته شده و بزرگترین تولید کنندگان آن در جهان، هند، آمریکا و مکزیک می‌باشند. در ایران نیز این گیاه در اغلب نقاط کشور در قالب دو نوع کشت می‌گردد. نوع اول در خراسان، تبریز و تفرش به‌عمل آمده و به نام‌های زعفران کاذب (با توجه به استفاده آن در زعفران تقلبی)، کافیشه و گل زردک شناخته می‌شود. نوع دوم نیز در برخی مناطق غربی، در استان گیلان و نیز در بوشهر و کازرون به‌عمل آمده و به نام‌های کاجیره، کاجره، بهرامه و بهرمان معروف است.

برای اطلاع از کاربردهای گلرنگ به مقاله مربوط به موارد مصرف گلرنگ مراجعه نمایید.

کاشت گل رنگ

تکثیر گیاه گل رنگ از طریق کاشت دانه آن صورت می‌گیرد. این گیاه در مناطق گرم و خاک‌های دارای بافت متوسط با ضخامت مناسب کشت می‌گردد. کاشت این گیاه در خاک‌های تهی از مواد غذایی و نیز خاک‌های بدون تهویه و نگه‌دارنده زیاد آب، چندان نتیجه‌بخش نخواهد بود. دمای مناسب برای جوانه‌زنی بذرها حدود ۱۸ تا ۲۰ درجه سانتی‌گراد می‌باشد. گلرنگ در طول دوره رویش نیز به هوای نسبتا گرم و تابش نور مناسب نیاز دارد.

کشت این گیاه در مناطق سردسیر به‌صورت بهاره در اوایل اردیبهشت و در مناطق گرمسیر به‌صورت پائیزه در مهر یا آبان ماه می‌باشد. فاصله مناسب ردیف‌های کاشت، ۴۰ تا ۵۰ سانتیمتر و فاصله بوته‌ها در هر ردیف حدود ۵ تا ۱۵ سانتیمتر می‌باشد. عمق بذر نیز بسته به سبک یا سنگینی بافت خاک از ۳ تا ۶ سانتیمتر متغیر است. مقدار بذر مورد نیاز برای هر هکتار در حدود ۲۰ تا ۲۵ کیلوگرم می‌باشد. برای تسریع در جوانه زدن می‌توان بذر گیاه را قبل از کاشت، ۲۴ ساعت در آب خیس داد.

مراحل رشد و تکامل گیاه گلرنگ شامل ۷ مرحله می‌باشد: جوانه‌زنی (نفوذ ریشه در پوست دانه و غشای تخمدان)، روزت (تشکیل مجموعه برگ در شروع و ابتدای ساقه)، ساقه‌دهی، شاخه‌بندی، گل‌دهی، تشکیل دانه و رسیدگی دانه.

نکته: بذر گیاه گل رنگ قبل از کاشت بایستی با استفاده از حشره‌کش و قارچ‌کش تیمار گردد.

شرایط  و حساسیت‌های محیطی گلرنگ

گیاه گلرنگ نسبت به دیگر دانه‌های روغنی در مقابل خشکی مقاومت بیشتری دارد به‌گونه‌ای که امکان کشت دیم آن نیز به شرط بارش سالانه حداقل ۳۰۰ میلیمتر وجود دارد. گل رنگ در برابر گرما مقاومت خوبی دارد و در صورت وجود رطوبت کافی در خاک می‌تواند دمای حدود ۴۰ درجه سانتی‌گراد را تحمل نماید. این گیاه به دلیل دارا بودن ریشه عمیق توانایی جذب رطوبت از اعماق ۳ تا ۴ متری خاک را دارد. در مرحله رشد روزت به کم‌آبی مقاوم است ولی کمبود آب در طول دوره رشد یعنی از مرحله ساقه‌دهی تا مرحله گل‌دهی، کاهش رشد و کاهش عملکرد گیاه را در پی خواهد داشت. آبیاری بیش از حد و همچنین آب ایستادگی و کمبود تهویه نیز باعث کاهش عملکرد گیاه می‌گردد.

گیاهچه جوان گل رنگ به سرما مقاوم است و در برخی موارد دمای زیر صفر را نیز تحمل می‌کند اما با عبور از مرحله رویشی و قرارگیری در مرحله زایشی به سرما حساس می‌گردد. بایستی توجه داشت در درجه حرارت پایین، رویش گیاه به‌کندی صورت می‌گیرد.

بیشترین حساسیت گلرنگ مربوط به دوران گلدهی گیاه می‌باشد. به‌گونه‌ای که در این دوران به دمای بالا و آفتاب زیاد و همچنین خشکی، به سرمای شدید، به بارندگی و هوای مرطوب و نیز به شوری خاک حساس است. هر کدام از شرایط ذکر شده در دوران گلدهی می‌تواند باعث کاهش عملکرد گیاه گردد.

از نظر خاک، گلرنگ به خاک‌های عمیق دارای بافت متوسط و نسبتا حاصلخیز و نیز خاک‌هایی که ظرفیت نگه‌داری آب مناسبی دارند نیاز دارد. این گیاه به بیماری‌های خاک‌زی حساس است. به همین دلیل در طول چهار سال متوالی نبایستی بیش از یک‌بار نسبت به کاشت آن در یک قطعه زمین اقدام کرد.

برداشت گل و دانه

بهترین زمان برداشت گلچه‌های گلرنگ سه روز پس از شروع گلدهی و تکرار آن تا پایان دوره گلدهی می‌باشد. نکته قابل توجه اینکه خشک کردن گلچه‌های برداشت شده در زیر آفتاب، کاهش کیفیت رنگ‌دانه‌ها را در پی خواهد داشت. از این رو برای حفظ رنگ و کیفیت رنگ‌دانه‌ها بایستی گلچه‌ها را در سایه خشک کرد. عوامل مهم موثر بر میزان تولید گل شامل ارتفاع گیاه، تعداد شاخه‌های فرعی و نیز تعداد دانه در غوزه می‌باشد. ضمنا برداشت گلچه بر عملکرد دانه، تاثیر منفی ندارد.

زمان برداشت دانه گلرنگ به نوع رقم و عوامل محیطی مانند دمای هوا و رطوبت نسبی بستگی دارد. برداشت دانه، بلافاصله پس از خشک و قهوه‌ای شدن برگ‌ها و نیز خشک و سخت شدن دانه‌های وسط طبق صورت می‌گیرد. رطوبت دانه‌ها در زمان برداشت، بایستی در حدود ۸ درصد باشد. خشک شدن بیش از حد گیاه، ممکن است ریزش دانه در زمان برداشت را در پی داشته باشد.

میوه گلرنگ مشابه میوه آفتابگردان، به‌صورت فندقه و به رنگ‌های سیاه، زرد، سفید یا کرمی با سطح خارجی صاف می‌باشد. وزن هر دانه در گلرنگ در حدود ۳۵ تا ۵۰ گرم می‌باشد.

ترکیبات گلرنگ

گل‌های گلرنگ دارای دو ماده رنگی می‌باشند. یکی ماده زرد رنگی که در آب قابل حل بوده و به سفلاوریلو (Safflower Yellow) معروف است. دیگری ماده قرمز رنگی که به نام کارتامین (Carthamine) یا اسید کارتامیک شناخته شده و با توجه به زیبایی آن، در رنگرزی استفاده می‌گردد. ماده اخیر در محلول قلیایی حل می‌گردد اما در آب غیر محلول است. همچنین محلولیت آن در الکل، کم و در اتر خیلی کمتر می‌باشد.

میوه گلرنگ دارای پروتئین و چربی می‌باشد. برای مقدار پروتئین موجود در میوه، اعداد ۲۵ تا ۳۷ درصد ذکر شده است. این در حالی است که میزان چربی موجود در میوه، در حدود ۴۵ تا ۶۰ درصد عنوان می‌گردد. روغن حاصل از دانه‌های این گیاه دارای مقادیر بالایی از اسیدهای چرب اشباع نشده (در حدود ۹۰ درصد) و مقدار کمی اسید چرب اشباع می‌باشد. عمده اسیدهای چرب اشباع نشده موجود در روغن حاصله شامل اسید لینولئیک، اسید اولئیک و اسید لینولنیک می‌باشد.

کنجاله گلرنگ نیز حدود ۲۳درصد پروتئین و ۳۵درصد فیبر دارد و در تغذیه دام و طیور مورد استفاده قرار می‌گیرد.

آفات و بیماری های گل رنگ

از جمله مهمترین آفاتی که به گلرنگ حمله می‌کند مگس گلرنگ می‌باشد. لارو این آفت در ابتدا به خوردن بخش‌های نرم برگ اقدام می‌کند. پس از آن با حمله به دانه، خسارت زیادی به محصول وارد می‌کند. بهترین زمان مبارزه با این آفت، در مرحله غنچه‌دهی و به محض مشاهده مگس می‌باشد.

از مهمترین بیماری‌های گلرنگ نیز می‌توان زنگ گلرنگ، بوته‌میری و لکه قهوه‌ای گلرنگ را نام برد.

بیماری زنگ گلرنگ

در بیماری زنگ گلرنگ، قارچی به نام Puccinia Carthami برگ‌های گیاه را مبتلا نموده و در نهایت باعث خشک شدن گیاه می‌گردد. قارچ عامل بیماری، از طریق خاک، بقایای گیاهی و دانه منتقل می‌شود و مقابله با آن از طریق استفاده از بذر سالم و غیر آلوده و ضد عفونی کردن آن با قارچ‌کش قبل از کاشت، سوزاندن بقایای گیاهی آلوده، تناوب زراعی و استفاده از ارقام مقاوم امکان‌پذیر است.

بیماری بوته میری

در بیماری بوته‌میری، قارچی به نام Phytophthora Drechsleri به گیاه حمله نموده و باعث مرگ آن می‌شود. این قارچ از طریق خاک و بقایای گیاهی آلوده منتقل می‌گردد. این بیماری در تمام مراحل رشد گیاه می‌تواند به آن حمله کند اما بوته‌های کوچک به دلیل ضعیف بودنشان، حساس‌تر بوده و زودتر از بین می‌روند. مبارزه با این بیماری از طریق رعایت تناوب زراعی و در عین حال عدم کاشت گیاهان حساس در تناوب و رعایت بهداشت زراعی و نیز آبیاری نشتی امکان‌پذیر است.

لکه قهوه‌ای گلرنگ (لکه برگی)

قارچ عامل این بیماری بر روی ساقه و برگ گیاه فعالیت نموده و لکه‌های قهوه‌ای رنگ ایجاد می‌کند که در صورت پیشرفت، باعث خشک شدن برگ می‌گردد. مبارزه با این بیماری از طریق بکارگیری بذر سالم و استفاده از قارچ‌کش‌ها و نیز استفاده از ارقام مقاوم امکان‌پذیر است.

منابع

مطالب این مقاله از طریق گردآوری مطالب سایتهای مختلف و پالایش آنها تهیه شده است. مهمترین سایت‌ها در این زمینه سایت‌های نارگیل، فایق، گروههای خونی و وبلاگ پیرباد بوده است.

مطالعه مقالات زیر را نیز پیشنهاد می‌کنیم:

انواع زعفران و تفاوت‌های آنها

شناخت خواص زعفران و مصرف آگاهانه آن

خواص انجیر در تغذیه و فواید درمانی و مضرات

انواع انجیر از نظر درخت و میوه

شرایط آب و هوایی، کاشت داشت و برداشت درخت پسته