انواع پسته و ارقام مختلف آن در ایران و جهان

پسته یکی از انواع مهم خشکبار در ایران و جهان می‌باشد. درخت پسته با نام انگلیسی Pistachio احتمالا از مرکز یا شرق آسیا منشا گرفته و داری گونه‌­های مختلفی است. انواع پسته تحت کشت و کار در ایران مربوط به گونه اهلی با نام علمی Pistacia vera هستند. درختان پسته دو پایه هستند به این معنا که گل‌های نر و ماده روی درختان متفاوت تولید می­‌شوند و روی یک درخت، هر دو گل نر و ماده وجود ندارد.

در اینجا سعی بر این است ویژگی­‌های ارقام معروف پسته در جهان با تمرکز بر دو کشور مهم تولید کننده یعنی ایران و آمریکا ذکر گردد و همچنین خلاصه­‌ای از ویژگی­‌های دیگر انواع پسته در دیگر کشورهای تولید کننده این محصول توضیح داده شود.

کشورهای مهم تولید کننده پسته

ایران، آمریکا، ترکیه، چین، سوریه، یونان، ایتالیا، افغانستان، تونس و اسپانیا، ۱۰ کشور اول تولید پسته در جهان هستند. با توجه به اینکه کشور آمریکا مصرف داخلی بالایی دارد، ایران به عنوان بزرگترین صادر کننده پسته محسوب می‌­شود. دیگر کشورهای تولید کننده پسته عبارتند از: ماداگاسکار، استرالیا، قرقیزستان، اردن، ازبکستان، پاکستان، ساحل عاج، مراکش و مکزیک.

انواع تقسیم‌بندی و انواع پسته در ایران

ایران دارای بیش از ۷۰ رقم و ژنوتیپ پسته ماده و تعداد زیادی ژنوتیپ نر است و جز مهمترین منابع ژرم پلاسم پسته در دنیا محسوب می‌شود. معروف‌ترین انواع پسته ایران عبارتند از: کله قوچی، اکبری، ممتاز، بادامی زرند، سفید پسته نوق، احمد آقایی، اوحدی، خنجری دامغان، شاه‌پسند دامغان و پسته قزوینی.

تقسیم بندی‌­های مختلفی برای انواع پسته ایران وجود دارد. در یک تقسیم­‌بندی کلی انواع پسته را به دو دسته فندقی و بادامی گروه‌بندی می‌کنند. به عنوان نمونه ارقام کله‌قوچی و اوحدی در گروه فندقی و ارقام اکبری، احمد آقایی، ممتاز و سفید پسته نوق در گروه بادامی طبقه بندی می­‌شوند.

در یک تقسیم‌بندی دیگر انواع پسته را از نظر زمان گل‌دهی به ۳ گروه زود گل، متوسط گل و دیر گل طبقه بندی می‌کنند. به عنوان نمونه ارقام سفید پسته نوقی و کله قوچی در گروه زودگل، ارقام اوحدی، احمدآقایی و بادامی زرند در گروه متوسط گل و ارقام قزوینی و اکبری در گروه دیر گل گروه‌­بندی می­‌شوند.

در تقسیم بندی سوم انواع پسته را از نظر زمان رسیدن محصول به ۵ گروه خیلی زودرس، زودرس، متوسط رس، دیررس و خیلی دیررس گروه­‌بندی می­‌کنند. به عنوان نمونه رقم قزوینی خیلی زودرس در گروه خیلی زودرس، ارقام اوحدی و قزوینی زودرس در گروه زودرس، ارقام کله قوچی، خنجری و شاه‌پسند دامغان و بادامی در گروه متوسط رس، ارقام احمدآقایی و اکبری در گروه دیررس و ارقام ابراهیمی و جندقی در گروه خیلی دیررس قرار می‌گیرند. ارقام خیلی زودرس تا ۳۱ مرداد ماه، ارقام زودرس ۱ تا ۱۰ شهریور، ارقام متوسط رس ۱۱ تا ۲۰ شهریور، ارقام دیررس ۲۱-۳۱ شهریور و ارقام خیلی دیررس ۱ تا ۱۰ مهرماه قابل برداشت هستند.

ویژگی‌­های معروف ترین ارقام پسته در ایران

اوحدی یا فندقی: شکل میوه کروی (فندقی)، درصد خندانی خیلی زیاد، رنگ رویی مغز ارغوانی و رنگ پوست استخوانی کرم می­‌باشد.

کله قوچی: شکل میوه فندقی، درصد خندانی متوسط، رنگ رویی مغز سرخ خاکستری و رنگ پوست استخوانی سفید با تیرگی متوسط است.

احمد آقایی: شکل میوه مستطیلی کشیده (بادامی)، درصد خندانی زیاد، رنگ رویی مغز ارغوانی و رنگ پوست استخوانی خیلی روشن.

اکبری: شکل میوه بادامی، درصد خندانی زیاد، رنگ رویی مغز بنفش قهوه‌­ای و رنگ پوست استخوانی کرم تیره است.

متاسفانه در ایران ارقام مشخصی از درخت نر وجود ندارد و به طور معمول نرها را با اصطلاحات زود گل، متوسط گل و دیر گل طبقه‌بندی می‌کنند. در باغات ایران نسبت تعداد درخت نر به تعداد درخت ماده در حدود ۱ به ۱۵ تا ۱ به ۲۵ است.

انتخاب پایه پسته در پسته کاری

در پسته‌کاری انتخاب پایه به عنوان سیستم ریشه­‌ای گیاه دارای اهمیت زیادی است.

در کشور ایران از ۳ پایه P. vera (پسته اهلی)، P. khinjuk (چاتلانقوش) و P. mutica (بنه) برای پسته‌کاری استفاده می‌شود. استفاده از ۲ پایه بنه و چاتلانقوش در باغات پسته ایران بسیار اندک است و در بیش از ۹۹ درصد باغات پسته کشور، از پایه پسته اهلی استفاده می‌شود. پایه پسته اهلی مورد کشت در ایران معمولا بادامی زرند است. پس از کشت پایه و رسیدن به سن پیوند، ارقام معروف مورد نظر را بر روی آن پیوند می­‌کنند. از ویژگی­‌های مهم پایه بنه مقاومت به نماتد مولد غده ریشه پسته  می­‌باشد. گفته می­‌شود پایه چاتلانقوش به خشکی مقاوت خوبی دارد.

در سایر کشورهای جهان از پایه­‌های P. terebintus، P. atlantica، P. integerrima، UCBI، PGI  و PGII استفاده می‌­شود. ۳ پایه UCBI، PGI، و PGII نتیجه برنامه­‌های به­‌نژادی و حاصل تلاقی بین گونه­‌های P. atlantica و P. integerrima است.

پایه P. atlantica به دلیل مقاومت بالا به سرما، جزء متداول‌ترین پایه­‌های مورد استفاده در کالیفرنیا است. مشکل این پایه حساسیت به بیماری ورتیلیسیوم است. اخیرا استفاده از پایه P. integerrima به دلیل مقاومت به بیماری ورتیسیلیوم در برنامه‌­های به­‌نژادی قوت گرفته است.

در صورت تمایل می‌توانید مقاله‌های مرتبط با انواع و ارقام انجیر و نیز انواع زعفران را نیز مطالعه فرمایید.

مروری بر انواع پسته مورد کشت در آمریکا

حدود ۹۷ درصد پسته­‌های مورد کشت و کار در آمریکا از یک رقم ماده به نام کرمان (Kerman) و یک رقم نر به نام پیترز (Peters) هستند. رقم پسته کرمان، در سال ۱۹۲۹ به وسیله بذر از شهر رفسنجان به کالیفرنیا برده شد و بعد از چندین سال، این رقم به وسعت زیاد در آمریکا مورد کشت و کار قرار گرفت.

ویژگی‌های رقم کرمان: قدرت رشد متوسط، رشد مستقیم، تولید گل در اواخر مارس و اوایل آوریل، رسیدگی یکنواخت بر روی درخت، دیررس (تولید میوه از سپتامبر تا میانه اکتبر) و نیاز سرمایی بالا. سرعت رشد رقم کرمان و پایه P. integerrima مشابه است.

ویژگی‌های میوه پسته کرمان: میوه گرد، مغز ترد و مناسب، صورتی و زرد مایل به سبز. درصد خندانی بالا و البته در بعضی سال­‌ها دارای درصد پوکی بالا.

رقم پیترز توسط آقای پیترز معرفی شد که احتمالا از ارمنستان منشا گرفته است. این رقم دانه­‌های گرده مناسب تولید می­‌کند و با حدود ۳ هفته دوره ­گل‌دهی، همپوشانی خوبی با رقم ماده کرمان جهت گرده افشانی این رقم دارد. از دیگر ارقام نر می‌توان به “Kaz”، “Ell”، “Chico” و “Randy” اشاره کرد که احتمالا از آذربایجان منشا گرفته‌اند.

دیگر ارقام پسته مورد کشت در کالیفرنیا

گونه “Red Aleppo”: یکی از اولین واریته­‌های مورد کشت در کالیفرنیا، دارای سال‌آوری، زودرس، در مقایسه با کرمان میوه ریزتر و خشک‌تری دارد و دارای شاخه­‌های آویخته است.

واریته “Joley”: محصول برنامه­‌های به‌نژادی آمریکا، برخی ویژگی­‌ها در مقایسه با رقم کرمان عبارت است از گل‌دهی زودتر (یک هفته)، زودرس‌تر (یک هفته)، درصد خندانی شبیه کرمان، دارای سال‌آوری شبیه کرمان.

برخی دیگر از ارقام مورد کشت در کالیفرنیا از کشورهای حوضه مدیترانه و غرب آسیا وارد شده‌اند و عبارتند از:

Ibrahmim (EbrahimAbadi), Ohadi, Safeed, Shasti, Wahedi, Bronte, Buenzle, Lassen, Minassian, SfaxandTrabonella.

 برخی از انواع پسته در کالیفرنیا مربوط به دیگر کشورها بوده و به‌نظر می رسد نسبت به رقم کرمان طعم بهتری داشته باشند (به‌خصوص ارقام با میوه کوچک از ایتالیا).

از برنامه‌های به‌­نژادی در آمریکا ارقام Golden Hill و Lost Hill به‌دست آمده‌اند و ممکن است در آینده جانشین رقم کرمان شوند. این ارقام زودرس‌تر و دارای درصد خندانی بالاتری بوده و مشکلات آلودگی کمتری نسبت به رقم کرمان دارند.

رقم نر Randy: اولین گل‌دهی ۱۰ تا ۱۵ روز قبل از پیترز رخ می‌­دهد، دوره‌ی گل‌دهی آن با رقم کله قوچی و همچنین با ارقام Golden Hill و Lost Hill هم‌پوشانی دارد.

معروفترین انواع پسته در دیگر کشورها و ویژگی آن‌ها

مهمترین ارقام مورد کشت در سوریه: “Ashouri”، “Red Oleimy”، “White Batouri”.

ترکیه: “Uzun”، “Kirmizi”، “Halebi”، “Abiad miwahi”، “The Jalale”، “Aintaby” و “Ayimi”.

ترکستان (منطقه‌ای از آسیای میانه): “Kouchka”، “Akart-Tachecme” و “Chor-Tchechime”

یونان: “Larnaca”، “Aegina” و “Pontikis”.

اسپانیا: “Kerman”، “Aegina”، “Mateur” و “Larnaca”.

ایتالیا: “Bianca” یا مترادف آن “Napoletana”.

استرالیا: “Sirora”.

ویژگی‌­های ارقام معروف پسته در دیگر کشورها

رقم “Ashouri” معروف به “Red Aleppo”: رنگ پوست سبز، میوه کشیده با اندازه متوسط، دارای پوست خارجی (hull) قهوه‌­ای روشن با نقطه‌های سیاه، کیفیت خوب، تحت کشت و کار در سوریه.

رقم “Uzun”: اندازه میوه متوسط، کشیده و پوست صاف، تحت کشت و کار در ترکیه.

رقم “Kirmizi”: اندازه میوه متوسط، رنگ پوست قرمز. این رقم همراه با رقم “Uzun” جزء معروفترین ارقام ترکیه هستند.

رقم “Kouchka”: میوه ضخیم، رنگ پوست سفید کرمی و کیفیت میوه خوب.

رقم “Mateur”: میوه کشیده، اندازه متوسط، رنگ پوست زرد مایل به سبز، کیفیت میوه خوب، از تونس انتخاب شد و در اسپانیا نتایج خوبی نشان داد.            

رقم “Larnaka”: اندازه میوه متوسط، نسبت به “Mateur” میوه حالت کشیدگی کمتری دارد. منشا آن قبرس است. کشت و کار این رقم در یونان و اسپانیا نتایج خوبی نشان داده است.

رقم “Aegina”: اندازه میوه متوسط، کشیده و شبیه به “Mateur”. از یونان منشا گرفته و نتایج خوبی در اسپانیا نشان داد.

رقم “Bianca” یا مترادف آن “Napoletana”: اندازه میوه کوچک تا متوسط، شکل میوه کشیده، رنگ میوه سبز تیره، که به‌طور وسیع در ایتالیا مورد کشت و کار قرار می‌­گیرد.

رقم “Sirora”: دارای رنگ پوست قرمز، از به‌­نژادی رقم “Red Aleppo” به دست آمده و دارای مغز میوه به رنگ سبز، کیفیت خوب و عملکرد بالا بوده و در استرالیا تحت کشت و کار قرار دارد.

گردآوری: دکتر محمدرضا پورقیومی

مقالات پیشنهادی در ارتباط با کشاورزی و باغداری:

• بررسی فواید و مضرات خوردن پسته
• شرایط آب و هوایی، کاشت داشت و برداشت درخت پسته
• انواع انجیر از نظر درخت و میوه
• ویژگی‌های آنتی اکسیدانی ارقام مختلف انجیر خشک
• انواع زعفران و تفاوت‌های آنها
• نکات مهم در ارتباط با کشت زعفران
• از کاشت تا برداشت گلرنگ
• انواع شاه بلوط و ارقام مهم آن در جهان
• مهمترین انواع خرما در جهان و ارقام مهم آن در ایران